قنات زارچ کجاست؟

فلات ایران با وجود گرم و خشک بودن، مورد توجه ایرانیان باستان قرار گرفته بود. مردم آن زمان، با هوش سرشار خود، از آب های زیرزمینی بهترین استفاده را می کردند؛ از این طریق، سیستمی تک و بی همتا که مخصوص کشاورزی بود را طراحی و پیاده سازی کردند.

استان یزد با قنات های فراوان خود، یکی از شاهکارها در دل کویر محسوب می شود.

در این میان، قنات زارچ، طولانی ترین سازه زیرزمینی جهان و از دیدنی های تاریخی یزد به شمار می رود. این قنات، متعلق به دوران ساسانیان است و قدمتی بیش از 1000 سال دارد.

سفر به این استان تاریخی و بازدید از جاذبه های کهن و دیدنی آن، قطعا تجربه خوشایندی را برای شما به همراه خواهد داشت.

برای دسترسی آسان به این مکان ها و بازدید از آن ها، می توانید اقدام به اجاره خودرو نمایید.

در این مقاله، به دیدار شاهد خاموش این هوشمندی و مدرنیته باستانی می رویم و با قنات زارچ، طولانی ترین سازه زیرزمینی جهان آشنا می شویم. پس همراه ما باشید.

قنات، اختراع حیرت انگیز ایرانیان

قنات یا کاریز راه آب، سیستمی پیچیده و هوشمندانه است که آب های زیرزمینی را به سطح زمین هدایت می کند.

قنات ها، اولین بار توسط ایرانیان اختراع شدند و هوش بی مانند نیاکان ما را به رخ جهانیان کشیدند.

این سیستم برای مصارف کشاورزی، خوراکی و ذخیره آب در فلات ایران مورد استفاده قرار می گرفت.

قنات، یک کانال زیر زمینی از آب است که از مادرچاه سرچشمه آغاز شده و در سطح زمین به پایان می رسد. در طول زمین، چاه های دیگری به نام میله چاه حفر می شدند تا وظیفه تهویه و لای روبی کانال به وسیله آن ها انجام شود.

درنهایت مظهر قنات به سطح زمین می رسید که مکانی برای توزیع و جمع آوری آب برای مردم بوده است.

قنات ها در قسمت های مرکزی ایران دارای پیچیدگی های بیشتری هستند.

این سازه های نوین، شاهکارهای خاموشی هستند که درظاهر خودنمایی نمی کنند اما در دل خود، مهندسی و هوشمندی بی نظیری را جای داده اند.

اکنون در جهان، این قنات ها، با نام «تمدن کاریزی» شناخته می شوند که نمایان گر دانش نحوه زندگی در بیابان ها، اندیشه ها، هنرها و مهارت های جمعی است که گذشتگان برای ما به یادگار گذاشته اند.

قنات زارچ، طولانی ترین هنرنمایی زیرزمینی

قنات زارچ، طولانی ترین و از قدیمی ترین قنات های جهان است، که در شهر کویری یزد قرار دارد.

قدمت این قنات به 1000 سال قبل و پیش از اسلام می ‍ رسد؛ به همین خاطر این قنات را مربوط به دوره زرتشتیان و ساسانیان می دانند.

قنات زارچ، طولی به اندازه 90 کیلومتر و عمق 86 متری دارد.

قنات زارچ دارای 2115 میله چاه در مسیر خود و 3 شاخه مجزا یا تونل آبی است؛ این شاخه ها «شور»، «شیرین» و «ابراهیم خویدکی» نام دارند.

دو شاخه شیرین و ابراهیم خویدکی اکنون خشک شده اند.

شاخه شور همانطور که از نام آن پیدا است، آب شوری دارد و تنها شاخه زیرزمینی با امکان آب دهی در این قنات تا به امروز است.

شاخه شور، تنها فرزند باقی مانده

شاخه شور قنات زارچ، طول 71 کیلومتری دارد و تنها یادگار زنده این قنات است.

پس از ورود اسلام به ایران، مسجد جامع یزد در حریم مظهر این قنات ساخته شد.

دسترسی به آب این تک شاخه باقی مانده، با 60 پله دست سازی که به سمت زمین هدایت شده اند، امکان پذیر است.

این شاخه از قنات، امر شستشو و وضو گرفتن در مسجد جامع یزد را تسهیل کرده است و مردم محلی بدون مشکل آب، می توانند برای اقامه نماز به این مسجد مراجعه کنند.

آب این شاخه به دلیل شور بودن چاه مادر سرچشمه، نمک دارد و به اصطلاح لب شور است.

آب دهی شاخه شور قنات زارچ در قسمت بالادستی 60 لیتر در ثانیه و در مظهر قنات، 28 لیتر در ثانیه است.

این شاخه برخلاف دیگر قنات های جهان که سطح مقطع دایره ای یا بیضی شکل دارند، سطح مقطعی مربعی شکل دارد که در جهان خاص و بی همتاست.

در آن زمان، نیاکان ما حتی به فکر تاریکی زیر زمین نیز بوده اند و نورگیرهایی در سراسر قنات زارچ تعبیه کرده اند؛ این نورگیرها برای تهویه هوا و همچنین ورود نور لازم برای کارکردن افراد کاربرد داشته اند.

این قنات باستانی با معماری حیرت انگیز، در سال 2016 میلادی در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو، به عنوان طولانی ترین قنات ایران در فهرست جهانی یونسکو ثبت شد.

مسئولیت مردمی در مدیریت قنات

قنات، سازه ای مردمی و برای استفاده عموم کشاورزان آن منطقه بوده است؛ به همین دلیل برای نگهداری و مدیریت آب جاری در آن، چندین نفر از اهالی روستاهای اطراف، مسئولیت هدایت و جیره بندی آب را برعهده داشتند.

اکنون نیز برنامه نگهداری و استفاده از این قنات جهانی، توسط شورایی به نام شورای قنات زارچ تنظیم می شود.

این شورا شامل یک گروه پنج نفره است که توسط مالکان و شاربین قنات انتخاب می شوند.

2 نفر از این افراد، از توده سرچشمه و 3 نفر از توده زارچ هستند؛ هم چنین یک نفر به عنوان نماینده تام الاختیار، به مدت یک سال، رابط بین مردم و ادارات کشاورزی مربوطه است؛ این فرد از اختیارات خود جهت حفاظت، نگهداری، حفر و تعمیر قنات استفاده می کند.

افراد انتخاب شده از توده بالا و توده پایین، مسئولیت میراب بودن قنات را نیز برعهده دارند.

این افراد با مراجعه به دفاتر و بررسی حقابه هرکشاورز، عملیات توزیع و تقسیم عادلانه آب قنات را به صورت سالانه انجام می دهند.

زمان رسیدن آب به کشاورزان توده سرچشمه، 6 شبانه روز و مردم توده زارچ، 9 شبانه روز است.

با این حال، وضعیت کنونی قنات زارچ، به درخشندگی و شکوفایی زمان های قدیم نیست.

وضع کنونی طولانی ترین قنات دنیا

تا حدود نیم قرن پیش، آب دهی قنات زارچ به بیش از 150 لیتر در ثانیه می رسید؛ اما این قنات نیز قربانی دست کاری های انسانی شد.

حفر چاه های عمیق و نیمه عمیق در حریم حفاظتی این قنات، باعث شده تا میزان آب دهی آن بسیار کاهش یابد.

کارهای انسانی دیگری مانند ساختمان سازی در حریم قنات، ضعیف بودن و ریزش سقف و دیواره مجرای قنات و میله چاه ها، نشست فاضلاب ها به درون قنات و قراردادن لوله های فاضلاب در برخی مناطق در دالان قنات، باعث شدند که این قنات مانند گذشته نتواند بدرخشد و روستاهای اطراف را سیراب کند.

درحال حاضر 30 کیلومتر از قنات زارچ، از زیر شهر یزد عبور می کند، اما تخلیه فاضلاب خانگی مردم در نقاط مختلف این قنات هم چنان ادامه دارد.

با این حال مقاومت این قنات در زمان خشک سالی، ستودنی بوده است.

همین ویژگی متخصصان زمین شناسی را به فکر احیای این قنات انداخته است.

طبق بررسی های انجام شده، حفر پیشکار و لای روبی ورودی این قنات در خویدک و فهرج، می تواند به آب دهی بیشتر و سرزندگی مجدد آن کمک کند.

پایاب های محلی، دسترسی محلی به قنات

پایاب، یکی از مهم ترین قسمت های قنات است که برای دسترسی مردم به نقاط مختلف آن حفر شده است.

پایاب یا پاکنه، دالانی شیب دار است که در دل زمین حفر شده است.

در گذشته، پایاب ها حوضچه ای داشتند و برای شستشو، استحمام و تامین آب خوراکی مردم مورد استفاده قرار می گرفتند.

این پایاب ها عموما به صورت عمود بر قنات ساخته می شدند تا باعث خرابی و ریزش قنات نشوند.

قنات زارچ دارای 38 پایاب است.

درون این پایاب ها، دمای هوا بین 26 تا 28 درجه متغیراست، به همین خاطر محیطی برای فرار از گرمای تابستان نیز بوده است.

این پایاب ها در مرزبندی شهرها و روستاها و پناهگاهی برای دوران ناامنی کاربرد داشته اند؛ هم چنین نمایان گر اقتدار و ثروت هر محله و میزان موفقیت کشاورزی و سرسبزی آن منطقه هستند.

اولین پایاب قنات زارچ، پایاب گلکار در چهارراه عاصی زاده است.

این پایاب 100 سال پیش توسط حاج محمدعلی گلکار مرمت و ترمیم گشت و نام ایشان به یادگار بر روی آن گذاشته شد.

دومین پایاب، پایاب گودرز یا شهریاری است که 150 سال پیش توسط ارباب مهربان مرمت شد.

آخرین پایاب این قنات طویل، در محله کوشک نو قرار دارد که پایانی بر عظمت این قنات است.

آسیاب های آبی، استفاده مفید از قدرت آب

زمانی که یزد توسط قنات ها به شهری آباد و مجهز تبدیل شد، مردم تصمیم گرفتند تا از قدرت آب جاری در آن، برای راحتی بیشتر خود استفاده کنند.

در آن زمان برخلاف سایر مکان ها که آسیاب به صورت دستی گندم را آرد می کرد، مردم فلات مرکزی با کمک آب قنات، به صورت آبی، گندم را آرد می کردند.

آسیاب آبی واقع شده در قنات زارچ، براساس انرژی جریان آب حرکت می کرد.

آب قنات به درون چاهی به نام تنوره هدایت شده و در آن جا جمع می شد؛ سپس از انتهای تنوره توسط مجرای باریکی خارج شده و با قدرت و فشار زیادی که داشت، پره های آسیاب را می چرخاند.

این چرخش آسیاب، دانه های درشت گندم را به ذرات ریز آرد تبدیل کرده و کمک به سزایی به مادران روستا می کرد.

آسیاب قنات زارچ، آسیاب وزیر نام داشت. این آسیاب، به دستور حاکم وقت در دوره آل مظفر، درون حصاری برای حفاظت بیشتر ساخته شد.

این آسیاب آبی تا 65 سال پیش به فعالیت و همراهی خود با نیاز مردم ادامه داد.

مسیر رسیدن به این آسیاب، به صورت سرازیری صاف و بدون پله، برای عبور دو چهارپا در کنار یکدیگر ساخته شده است.

مسیر بازدید از قنات زارچ

قنات زارچ در استان یزد، خیابان سید گل سرخ و در محله کوشک نو واقع شده است.

این قنات، از حوالی فهرج آغاز شده و با عبور از چندین روستا، وارد شهر یزد می شود؛ در نهایت در زارچ به اتمام می رسد.

این قنات مشهور و بی مانند، از بدو ورود تا رسیدن به آسیاب وزیر 400 متر پیاده روی دارد.

هم چنین 120 پله با شیب ملایم 12 سانتی متری به راه پیمایی شما برای بازدید از این اثر بی همتای تاریخی کمک می کنند.

استان یزد، مادر کویر و قنات های ایران، در فاصله 621 کیلومتری از تهران قرار دارد.

سفر با خودرو شخصی به این استان کویری، مسیری با زیبایی مناظر صحرا و شب های ستاره‎باران به شما هدیه می دهد.

بازدید از طولانی ترین منطقه زیرزمینی جهان، با دمایی به خنکای پاییز، خاطرات دل پذیری را برای شما رقم خواهد زد.

سخن پایانی

در این مقاله در مورد یکی از دیدنی ترین جاذبه های یزد، یعنی قنات زارچ صحبت کردیم.

طراحی هوشمندانه و خلاقانه این قنات باعث شده است که سالانه گردشگران زیادی برای بازدید از این جاذبه دیدنی به یزد سفر کنند.

اگر شما نیز علاقه مند شدید که از این قنات تاریخی بازدید کنید اما خودرو مناسب در اختیار ندارید، می توانید روی مجموعه بزرگ کافه رنت حساب کنید.

کافه رنت، ارائه دهنده خودروهای لوکس و باصرفه اقتصادی، همسفر شما در این مسیر خواهد بود.

برای کسب اطلاعات بیشتر، به سایت این مجموعه مراجعه کرده و خودرویی ایمن برای گشت وگذار خانودگی خود انتخاب کنید.

سفری مملو از آرامش برای شما و عزیزانتان آرزومندیم.